พุทธศาสนาและสถาบันสงฆ์เคยมีบทบาทที่สำคัญมากต่อชีวิตและสังคมไทยในอดีต แต่ในช่วงหลายทศวรรษที่ผ่านมา พลังสร้างสรรค์ของพุทธศาสนาและสถาบันสงฆ์ได้ลดน้อยถอยลงเป็นอันมาก สาเหตุสำคัญประการหนึ่งได้แก่ความไม่สามารถปรับตัวให้ทันกับการเปลี่ยนแปลงทางสังคมที่เกิดขึ้นอย่างรวดเร็ว ทำให้ลดบทบาทจากการนำและกำกับสังคมกลายเป็นการตามสังคมไป ปล่อยให้สังคมถูกนำหรือขับเคลื่อนด้วยพลังอย่างอื่นแทน อาทิ ลัทธิบริโภคนิยมซึ่งกระตุ้นความโลภ และอุดมการณ์ทางการเมืองต่าง ๆ ซึ่งมักกระตุ้นความโกรธเกลียด ผลก็คือวัฒนธรรมแห่งความละโมบและวัฒนธรรมแห่งความเกลียดชังแพร่หลายไปทั่วสังคม

ทุกวันนี้นอกจากพุทธศาสนาและสถาบันสงฆ์ไม่มีพลังพอที่จะทำให้คนส่วนใหญ่ในสังคมเป็นอิสระจากวัฒนธรรมทั้งสองแล้ว ยังปล่อยให้วัฒนธรรมดังกล่าวเข้ามาครอบงำพุทธศาสนาและสถาบันสงฆ์ จนทำให้ผู้คนจำนวนไม่น้อยตั้งคำถามกับพุทธศาสนาและสถาบันสงฆ์

พุทธศาสนาและสถาบันสงฆ์จะมีพลังสร้างสรรค์ในสังคมสมัยใหม่ได้ก็ด้วยการเห็นข้อจำกัดของตนที่ผ่านมา ขณะเดียวกันก็ปรับเปลี่ยนตัวเอง ด้วยการรื้อฟื้นแก่นธรรมที่ถูกมองข้ามไป และการตีความหลักธรรมอื่น ๆ ให้สมสมัย รวมทั้งปฏิรูปสถาบันสงฆ์โดยเฉพาะการศึกษาคณะสงฆ์ที่ถูกละเลยมานาน ทั้งหมดนี้เป็นสิ่งจำเป็นสำหรับการสร้างวัฒนธรรมแห่งความตื่นรู้เพื่อทัดทานและเป็นทางออกจากวัฒนธรรมแห่งความละโมบและวัฒนธรรมแห่งความโกรธเกลียด

พุทธศาสนาและสถาบันสงฆ์จะมีความหมายต่อโลกสมัยใหม่ก็ต่อเมื่อออกมาสัมพันธ์กับโลกอย่างเอื้ออาทรและด้วยการนำศักยภาพที่ดีที่สุดของตนออกมา การเอื้อเฟื้อต่อโลกในที่สุดแล้วจะกลับมาเป็นประโยชน์ต่อพุทธศาสนาและสถาบันสงฆ์ในระยะยาว แต่หากละเลยบทบาทดังกล่าวแล้ว พุทธศาสนาและสถาบันสงฆ์ย่อมมีอนาคตที่น่าวิตกเป็นอย่างยิ่ง

ศาสนาประจำใจ เป็น ๑ ใน ๓ ของหนังสือชุด โลกร้อน เย็นธรรม ซึ่งรวมบทความของผู้เขียนตั้งแต่ปี ๒๕๔๖-๒๕๕๒ ส่วนใหญ่คัดสรรมาจากคอลัมน์ “มองอย่างพุทธ” ซึ่งตีพิมพ์ในมติชนรายวันทุกวันอาทิตย์ที่ ๓ ของเดือน อีกส่วนนำมาจากคอลัมน์ “จิตวิวัฒน์” ในมติชนรายวันเช่นเดียวกัน อีก ๒ เล่มในชุดนี้ได้แก่ ไม่มีคำว่าสายเกินไป และ บุญที่ถูกลืม

แต่ละเล่มมีจุดเน้นแตกต่างกันไป กล่าวคือ ศาสนาประจำใจ เน้นเรื่องบทบาทของพุทธศาสนา สถาบันสงฆ์ และท่าทีของชาวพุทธในโลกสมัยใหม่ ไม่มีคำว่าสายเกินไป เน้นเรื่องการพัฒนาตนและการวางใจท่ามกลางสังคมที่เต็มไปด้วยความขัดแย้ง ส่วนบุญที่ถูกลืม เน้นเรื่องการทำความเข้าใจอย่างถูกต้องเกี่ยวกับหลักธรรมสำคัญทางพุทธธรรม

หนังสือชุดโลกร้อน เย็นธรรม สำเร็จได้ก็ด้วยความเอื้อเฟื้อของคุณนิภา เผ่าศรีเจริญ ซึ่งไม่เพียงริเริ่มและสนับสนุนให้มีหนังสือชุดนี้เท่านั้น หากยังรับเป็นบรรณาธิการต้นฉบับให้ด้วย พร้อมกันนี้ขอขอบคุณสำนักพิมพ์โพสต์บุ๊คส์ที่เห็นหนังสือชุดนี้มีคุณค่าควรแก่การเผยแพร่ให้กว้างขวาง หวังว่าผู้อ่านจะได้รับประโยชน์สมความมุ่งหวังของผู้จัดพิมพ์

พระไพศาล วิสาโล
๘ กรกฎาคม ๒๕๕๒
วันเข้าพรรษา