เมื่อมีการประท้วงรัฐบาลถนอม-ประภาสที่มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ก่อนจะถึง “วันมหาวิปโยค”นั้น ข้าพเจ้าเป็นผู้หนึ่งที่ได้ไปร่วมชุมนุมด้วย ในระหว่างการชุมนุมที่สนามฟุตบอลซึ่งยืดเยื้อนานเป็นสัปดาห์นั้น หนังสือเล่มหนึ่งที่ข้าพเจ้าซื้อมานั่งอ่านจนจบคือ จนกว่าเราจะพบกันอีก ของศรีบูรพา หนังสือเล่มนั้นดูเหมือนจะตีพิมพ์โดยสโมสรนิสิตจุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย ตอนนั้นองค์กรและกลุ่มกิจกรรมของนักศึกษาเป็นผู้บุกเบิกในการนำวรรณกรรมเก่า ๆ กลับมาตีพิมพ์ใหม่ รวมทั้งงานของ “ทีปกร” (จิตร ภูมิศักดิ์) เสนีย์ เสาวพงศ์ และอิศรา อมันตกุล เป็นต้น พวกเราซึ่งเป็นนักเรียนได้มารู้จักนักคิดนักเขียนเก่า ๆ รุ่นก่อนพ.ศ.๒๕๐๐ ก็ในช่วงนี้เอง

หลังจากเหตุการณ์ ๑๔ ตุลา แล้ว ข้าพเจ้าก็เช่นเดียวกับเยาวชนคนหนุ่มสาวที่ขวนขวายติดตามอ่านงานของศรีบูรพา โดยเฉพาะที่เป็นหนังสือต้องห้าม เวลานั้น แลไปข้างหน้า(ภาคปฐมวัย) และ แม่ ที่แปลจากงานของแม็กซิม กอร์กี้ ยังเป็นหนังสือใต้ดิน ที่ต้องแอบพิมพ์และแอบอ่านกัน ฉบับที่ข้าพเจ้าหาซื้อมาได้จากเพื่อน ๆในกลุ่มยุวชนสยามราว ๆ ปลายปี ๒๕๑๖ นั้น เป็นฉบับที่พิมพ์แบบโรเนียว แม้รูปเล่มจะไม่น่าอ่าน แต่ก็เป็นของมีค่าสำหรับพวกเรามาก ไม่ถึง ๑ ปีถัดมาก็ได้อ่านปรัชญาลัทธิมากซิสม์ ซึ่งคุณกุหลาบเรียบเรียงโดยใช้ชื่อจริง ตอนนี้บรรยากาศทางด้านประชาธิปไตยเปิดกว้างแล้ว หนังสือเหล่านี้ตีพิมพ์อย่างได้มาตรฐานและเผยแพร่อย่างเสรี ไม่ต้องหลบ ๆ ซ่อน ๆอีกต่อไป ไม่เว้นแม้แต่หนังสือของเหมาเจ๋อตุง หนังสือของคุณกุหลาบได้รับความนิยมอย่างมากในช่วงนี้ มีการนำเล่มเก่า ๆ โดยเฉพาะที่เขียนในช่วงทศวรรษ ๒๔๙๐ กลับมาพิมพ์ใหม่และพิมพ์ซ้ำอีกหลายครั้ง

เมื่อข้าพเจ้าสอบเข้ามหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ได้ปี ๒๕๑๘ มีความแปลกใจที่พบว่าคุณกุหลาบได้เขียนหนังสือเกี่ยวกับพุทธศาสนาชื่ออุดมธรรม ไว้ด้วย ที่ว่าแปลกใจเพราะมีความเข้าใจมาตลอดว่าคุณกุหลาบเป็นนักเขียนฝ่ายซ้าย นิยมลัทธิมากซิสม์ ไม่น่ามาสนใจพุทธศาสนาถึงขั้นปฏิบัติวิปัสสนากรรมฐานด้วยตนเอง ตามความเข้าใจของตนเองและจากที่พบเห็นในหมู่ขบวนการนักศึกษาปัญญาชนหลังปี ๒๕๑๖ ผู้ที่นิยมลัทธิมากซิสม์นั้นมักปฏิเสธพุทธศาสนา เห็นศาสนาเป็นยาเสพติด แต่คุณกุหลาบไม่ใช่เช่นนั้น ตอนนั้นข้าพเจ้าได้เข้าเป็นสมาชิกชุมนุมศึกษาพุทธศาสตร์และประเพณีแล้ว จึงยินดีและเห็นด้วยที่ทางชุมนุม ฯ ได้จัดพิมพ์หนังสือเล่มนี้ขึ้นมา เพราะเชื่อว่าอย่างน้อยก็คงมีส่วนช่วยให้นักศึกษาปัญญาชนนิยมซ้ายรู้จักคุณกุหลาบในฐานะชาวพุทธด้วย ต่อมาข้าพเจ้าก็ได้พบว่าหนังสือเกี่ยวกับพุทธศาสนาที่คุณกุหลาบเขียนนั้นยังมีอีกนอกเหนือจาก อุดมธรรม หนึ่งในจำนวนนั้นคือ สนทนาเรื่องพุทธศาสนา แต่น่าเสียดายที่หลังจากเล่มนี้วางตลาดไม่กี่วันก็เกิดเหตุการณ์ ๖ ตุลาคม ๒๕๑๙ หนังสือเล่มนี้ถูกเก็บและทำลายเช่นเดียวกับอีกหลายร้อยเล่ม พร้อม ๆ ไปกับความตกต่ำของขบวนการฝ่ายซ้ายในเมือง ความนิยมในผลงานของคุณกุหลาบก็ลดน้อยถอยลงไปด้วย และไม่สามารถกลับมาเฟื่องฟูดังช่วง ๓ ปีหลังเหตุการณ์ ๑๔ ตุลาได้เลย แม้กระทั่งปัจจุบัน

แต่ไม่ว่าความนิยมในผลงานของคุณกุหลาบจะเป็นเช่นไรในปัจจุบัน สิ่งที่ปฏิเสธไม่ได้ก็คือคุณูปการอันใหญ่หลวงที่คุณกุหลาบได้สร้างสรรค์ไว้แก่สังคมไทย คุณกุหลาบเป็นบุคคลที่มีบทบาทสำคัญในช่วงหัวเลี้ยวหัวต่อของประวัติศาสตร์ไทย ในฐานะนักหนังสือพิมพ์คุณกุหลาบได้ชูคบเพลิงแห่งประชาธิปไตยมาก่อน ๒๔๗๕ ด้วยซ้ำ อีกทั้งยังได้ต่อสู้เพื่อสิทธิเสรีภาพของประชาชนโดยยอมแลกกับสิทธิเสรีภาพของตนเอง ย้อนหลังไปเมื่อ ๗๐ ปีก่อนในยุคที่ผู้คนยังไม่เห็นคุณค่าของสิทธิเสรีภาพหรือประชาธิปไตยมากเท่าใดนัก การที่คนเล็ก ๆ คนหนึ่งอุทิศตนเพื่อสิทธิเสรีภาพและประชาธิปไตยท่ามกลางการข่มขู่คุกคามและบีบคั้นของผู้มีอำนาจ ย่อมไม่ใช่เรื่องธรรมดา บุคคลเช่นนี้ต้องมีความเด็ดเดี่ยว ความกล้าหาญ ความมุ่งมั่น และความเสียสละเป็นอย่างยิ่ง สำหรับคนปัจจุบันผู้ซึ่งสิทธิเสรีภาพได้กลายมาเป็นส่วนหนึ่งของชีวิตไปแล้วไม่ต่างจากลมหายใจ อาจนึกไม่ถึงว่าสิทธิเสรีภาพที่ตนเสพเสวยนั้นได้มาอย่างยากเย็นเพียงใด

ในฐานะนักเขียน คุณกุหลาบได้นำคุณค่าอย่างใหม่ที่เพิ่มชีวิตชีวาให้แก่วัฒนธรรมไทย อาทิ ความเสมอภาคและศักดิ์ศรีแห่งความเป็นมนุษย์ ชนิดที่ไปพ้นชนชั้นวรรณะหรือข้อจำกัดทางเพศ จะรวยหรือจน จะเป็นเจ้านายหรือไพร่ จะเป็นชายหรือหญิง ล้วนมีความเป็นมนุษย์เท่าเทียมกัน และพึงได้รับการปฏิบัติอย่างเท่าเทียมกัน นอกจากความเสมอภาคในสังคมแล้ว คุณกุหลาบยังใช้วรรณกรรมเป็นเครื่องมือในการเรียกร้องความยุติธรรมในสังคม ภายใต้โครงสร้างเศรษฐกิจการเมืองที่เกื้อกูลต่อมนุษย์ทุกคนอย่างเท่าเทียมกัน ในบรรดา “อิฐก้อนแรก ๆ” ที่ปูทางไปสู่ความเป็นธรรมในสังคมนั้น ต้องนับรวมคุณกุหลาบไว้ด้วย

ในฐานะผู้ใฝ่สันติภาพ คุณกุหลาบได้เป็นแกนนำในการคัดค้านสงครามที่แม้จะอยู่ไกลจากผืนแผ่นดินไทย แต่ก็เป็นภัยต่อโลกและมนุษยชาติ ในยุคสงครามเย็น การเรียกร้องสันติภาพเท่ากับเป็นการประกาศสงครามกับรัฐบาลและมหาอำนาจ ผลก็คือคุณกุหลาบกลายเป็น “กบฏ” ไป และต้องถูกจองจำถึง ๕ ปี คนยุคนี้ยากจะเข้าใจว่าการเรียกร้องสันติภาพในยุคนั้นเป็นเรื่องเสี่ยงอันตรายเพียงใด เพราะทุกวันนี้แม้แต่ดาราและนางสาวไทยก็พูดถึงสันติภาพกันทั้งนั้น

เมื่อมองลึกลงไป จะพบว่าเบื้องหลังหรือที่มาของคุณูปการอันใหญ่หลวงดังกล่าวของคุณกุหลาบ ก็คือความมั่นคงในอุดมคติ คุณกุหลาบเป็นผู้ที่เชื่อมั่นในคุณงามความดี ปรารถนาที่จะเห็นสังคมที่ผู้คนอยู่ด้วยความโอบอ้อมอารี ไม่มีการเอารัดเอาเปรียบกัน ทุกคนดำเนินชีวิตด้วยความผาสุก คุณกุหลาบไม่เพียงแต่เชื่อ หากยังลงมือทำเพื่อให้อุดมคตินั้นเป็นจริง โดยใช้สติปัญญาอย่างดีที่สุด การใช้สติปัญญาอย่างดีที่สุดเป็นปัจจัยสำคัญที่ทำให้อุดมคติของคุณกุหลาบมีพลัง

ความเป็นผู้ใฝ่รู้ใฝ่ศึกษาเป็นคุณลักษณะที่โดดเด่นประการหนึ่งของคุณกุหลาบ คุณกุหลาบเป็นผู้ขวนขวายศึกษาเรียนรู้ตลอดเวลา แม้อายุ ๓๘ ปีแล้วก็ยังสอบเข้าเรียนที่มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์และการเมือง และต่อมาก็ยังได้ไปศึกษาวิชาการเมืองต่อที่ประเทศออสเตรเลีย แต่คุณกุหลาบไม่ได้เรียนรู้จากสถาบันการศึกษาเท่านั้น หากยังเรียนรู้จาก “มหาวิทยาลัยชีวิต” การเป็นผู้ใฝ่ศึกษาทำให้คุณกุหลาบมีพัฒนาการที่ต่อเนื่อง จากนักเขียนนวนิยายประเภทรักหวานซึ้งหรือจินตนิยม กลายมาเป็นนักเขียนนวนิยายเพื่อชีวิตหรือแนวอัตถนิยม จากนักหนังสือพิมพ์ผู้ต่อสู้เพื่อประชาธิปไตย มาเป็นนักคิดนักเขียนแนวสังคมนิยม และนักเคลื่อนไหวเพื่อสันติภาพผู้กล้าท้าทายจักรวรรดินิยม

กล่าวอีกนัยหนึ่ง ความเป็นผู้ใฝ่รู้ใฝ่ศึกษา ได้ยกระดับสำนึกในทางอุดมคติของคุณกุหลาบให้มีคุณภาพใหม่เป็นลำดับ จาก “สำนึกทางมนุษยธรรม” ที่เห็นอกเห็นใจคนทุกข์ เมตตาผู้ยากไร้ ปรารถนาให้ผู้คนปฏิบัติต่อกันด้วยความโอบอ้อมอารี ไม่รังเกียจเดียดฉันท์กันเพียงเพราะความแตกต่างทางชนชั้น เพศ หรือเศรษฐฐานะ ได้พัฒนามาสู่ “สำนึกทางสังคม” ที่นำไปสู่การเคลื่อนไหวเพื่อสร้างสรรค์สังคมให้น่าอยู่ มีความเป็นธรรม มีหลักประกันทางด้านสิทธิเสรีภาพ และไม่มีช่องว่างระหว่างคนรวยกับคนจน และสุดท้ายได้พัฒนามาเป็น “สำนึกทางการเมือง” อันเป็นแรงผลักดันให้มีการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างทางการเมืองและเศรษฐกิจเพื่อความเสมอภาค สันติภาพ และความผาสุกของสังคมอย่างแท้จริง

อย่างไรก็ตาม แม้จะมีสำนึกทางการเมืองอย่างแรงกล้า แต่ความเป็นผู้ใฝ่ศึกษา กอปรกับความมั่นคงในคุณงามความดี ทำให้คุณกุหลาบไม่ได้มุ่งหน้าต่อสู้เพื่อการเปลี่ยนแปลงสังคมอย่างเดียว หากยังเห็นความสำคัญของการเปลี่ยนแปลงภายในด้วย คุณกุหลาบไม่ได้อ่านหนังสือว่าด้วยสังคม เศรษฐกิจ การเมืองเท่านั้น หากยังอ่านหนังสือทางด้านพุทธศาสนา ทั้งพระไตรปิฎกและงานเขียนของคนร่วมสมัย อาทิ ท่านพุทธทาสภิกขุด้วย ด้วยเหตุนี้คุณกุหลาบจึงสนใจใฝ่ปฏิบัติทางด้านสมาธิภาวนา โดยที่ก่อนหน้านั้นคุณกุหลาบก็มีจิตใจใฝ่ในทางคุณธรรมอยู่แล้ว อาทิ ความซื่อสัตย์สุจริต ความเมตตา ความเสียสละ ความอ่อนน้อมถ่อมตน และความใฝ่ในชีวิตที่เรียบง่ายหรือสันโดษ อันเป็นคุณลักษณะที่สร้างความประทับใจและแรงบันดาลใจแก่มิตรสหายและผู้ร่วมงานมาโดยตลอด

คุณธรรมที่บำเพ็ญมาแต่แรกเข้าสู่วงการวรรณกรรมและหนังสือพิมพ์ ทำให้คุณกุหลาบไม่หวั่นไหวต่อโลกธรรม อันได้แก่ ชื่อเสียง เกียรติยศ และโภคทรัพย์ ด้วยเหตุนี้จึงสามารถต้านทานการข่มขู่คุกคามของผู้กุมอำนาจรัฐ และไม่ยอมศิโรราบให้แก่นายทุนหรือเจ้าของหนังสือพิมพ์ที่ต้องการให้คุณกุหลาบละทิ้งหลักการอันดีงาม จะว่าไปแล้ว เป็นเพราะคุณธรรมดังกล่าวเป็นประการสำคัญ คุณกุหลาบจึงสามารถพัฒนาตนเองอย่างก้าวกระโดด ไม่จมอยู่กับความเป็นนักเขียนแนวรักหวานซึ้ง ซึ่งนำชื่อเสียงและเงินตรามาให้ท่านมากมาย (มิพักต้องกล่าวว่างานประเภทนี้แหละที่สามารถวางขายอย่างแพร่หลายอยู่ได้ในยุคเผด็จการ และเป็นเหตุให้ข้าพเจ้าคุ้นกับชื่อศรีบูรพามาตั้งแต่เล็ก) หากคุณกุหลาบหลงใหลชื่อเสียงและเงินทองซึ่งหลั่งไหลมาสู่ตนเองแต่ยังหนุ่ม คุณกุหลาบคงเป็นนักเขียนธรรมดาคนหนึ่งซึ่งแม้จะโด่งดังในยุคของตนแต่ก็ถูกลืมไปในที่สุดดังนักเขียนเป็นอันมากที่อยู่ร่วมสมัยเดียวกับท่าน

ควรกล่าวด้วยว่า ในยามที่คุณกุหลาบเดือดร้อนเรื่องเงิน เคยมีเจ้าของสำนักพิมพ์แห่งหนึ่งมาขอพิมพ์นวนิยายเล่มหนึ่งของท่านซ้ำ โดยจะให้ค่าลิขสิทธิ์จำนวนหนึ่ง แต่เนื่องจากนวนิยายเล่มนั้น คือเรื่องปราบพยศ (เขียนเมื่ออายุ ๒๔) เป็นหนังสือที่ท่านเห็นว่าไม่มีสาระประโยชน์อะไร ถ้าให้ไปก็เท่ากับให้เขาเอาชื่อของท่านไปหากิน จะเป็นเยี่ยงอย่างที่ไม่ดีสำหรับนักเขียนคนอื่น คุณกุหลาบจึงปฏิเสธเจ้าของสำนักพิมพ์ผู้นั้นไป

อย่างไรก็ตามคุณธรรมอย่างเดียวอาจไม่พอที่จะช่วยให้คุณกุหลาบเผชิญกับทุกข์ภัยนานาประการที่มาจากผู้มีอำนาจ โดยเฉพาะเมื่อต้องถูกจับกุมคุมขัง พลัดพรากจากภรรยาและลูก ๆ ตรงนี้เองที่สมาธิภาวนาได้เข้ามามีบทบาทสำคัญต่อคุณกุหลาบ เพราะสมาธิภาวนาย่อมช่วยให้เราตระหนักว่าอิสรภาพที่แท้จริงนั้นอยู่ที่ใจเราเอง ไม่มีผู้ใดจะมาแย่งชิงไปได้ เมื่อครั้งที่ถูกจับกุมคุมขังครั้งแรกขณะอายุ ๓๗ ปี คุณกุหลาบได้บันทึกไว้อย่างน่าสนใจว่า

“เวลาบ่ายสองโมง เจ้าหน้าที่ได้เปิดประตูห้องขังให้เรา เมื่อเราเข้าไปอยู่ภายใน
และได้ยินเสียงเขาลั่นกุญแจดังแกร๊ก เราก็รู้สึกว่า อิสรภาพของเราได้ถูกเขา ริบไปเสียแล้ว แต่เราโต้แย้งอยู่ในใจว่า ไม่เป็นไรดอก อิสรภาพทางใจของ
เรายังมีอยู่อย่างสมบูรณ์ ถ้าเราบังคับใจของเราให้ปลอดโปร่งอยู่ด้วยความ
อิสระ ปราศจากความกังวลต่าง ๆ แล้ว เหตุการณ์ที่เกิดขึ้นก็ดูไม่เป็นการ
ร้ายกาจเท่าใด”

เมื่อถูกจับกุมคุมขังครั้งที่ ๒ ในกรณี “กบฏสันติภาพ” คุณกุหลาบมีกิจวัตรประจำวันคือ ตื่นตี ๕ สวดมนต์และทำสมาธิภาวนา นับว่าแตกต่างจากนักเขียนนักหนังสือพิมพ์คนอื่น ๆ ที่ถูกจับกุมคุมขังอยู่ด้วยกัน ช่วงที่อยู่ในคุกนี้เองที่คุณกุหลาบนอกจากจะมีเวลาทำสมาธิภาวนา (โดยเรียนจากพระวิปัสสนาจารย์ที่เข้าไปสอนในเรือนจำ) ยังมีงานเขียนเกี่ยวกับพุทธศาสนาหลายเล่ม อุดมธรรม และ สนทนาเรื่องพุทธศาสนา ออกสู่บรรณพิภพในช่วงนี้เอง
ส่วน จดหมายโต้ตอบระหว่างพุทธทาสภิกขุกับศรีบูรพา แม้จะพิมพ์เผยแพร่เมื่อราวสิบปีมานี้ แต่ต้นฉบับก็เกิดขึ้นในระหว่าง ๕ ปีที่ถูกจับกุมคุมขังครั้งที่ ๒ นี้เช่นกัน

คุณกุหลาบเป็นผู้หมั่นสำรวจตรวจสอบสังคมของตนควบคู่ไปกับจิตใจของตนอยู่เสมอ อุดมคติของคุณกุหลาบจึงมิใช่สังคมที่ดีงามเท่านั้น หากยังรวมถึงชีวิตจิตใจที่ดีงามด้วย สติปัญญาและความเพียรของคุณกุหลาบจึงมุ่งที่การเปลี่ยนแปลงสังคมภายนอกควบคู่กับการเปลี่ยนแปลงชีวิตด้านใน จะว่าไปแล้วทั้ง ๒ ประการมิอาจแยกจากกันได้ การอุทิศตนเพื่อสังคมจะเป็นไปอย่างต่อเนื่องและบริสุทธิ์ใจ ไม่สะดุดกลางทางหรือมีผลประโยชน์แอบแฝง(หรือ “ทับซ้อน”) ก็ต่อเมื่อมีการบำเพ็ญกิจด้านในอยู่เสมอ มิใช่แค่ตรวจสอบและขัดเกลาจิตใจให้บริสุทธิ์สะอาดเท่านั้น แต่ยังเพื่อให้มีความสุขหล่อเลี้ยงจิตใจ จนไม่ต้องพึ่งพิงความสุขจากภายนอก ปราศจากความสุขภายในแล้ว บุคคลย่อมยากที่จะต้านทานแรงยั่วยุจากชื่อเสียง เกียรติยศ อำนาจ และเงินตราได้

การเปลี่ยนแปลงสังคมภายนอกกับการเปลี่ยนแปลงชีวิตด้านในยังมีความสัมพันธ์เกี่ยวเนื่องกันในอีกด้านหนึ่ง กล่าวคือ แม้จะมีการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างเศรษฐกิจการเมือง เพื่อให้เกิดความเสมอภาคและความเป็นธรรมในสังคมก็ตาม แต่สังคมจะไม่อาจผาสุกหรือเจริญก้าวหน้าได้หากผู้คนยังเห็นแก่ตัว ไร้คุณธรรม คดโกง ไม่เป็นอยู่ด้วยปัญญา ความมั่นคงทางศีลธรรมหรือในหลักการเป็นรากฐานของสังคมที่ดีงาม ดังความตอนหนึ่งที่คุณกุหลาบเขียนไว้ใน เรื่องของเขา ว่า “ความพากเพียรศึกษาอย่างอดทน ที่จะขบปัญหาให้ถึงมูลฐาน และความสัตย์ซื่อมั่นคงในหลักการเท่านั้น ที่อาจพาประเทศให้พ้นจากความล้มละลายทางศีลธรรมได้”

เมื่อมองในภาพรวมแล้ว คุณกุหลาบเป็นผู้ที่เชื่อมทั้งใหม่และเก่าเข้าหากัน ในด้านหนึ่งคุณกุหลาบเป็นตัวแทนของแนวคิดใหม่ที่สังคมไทยไม่คุ้นเคย อาทิ แนวคิดเรื่องประชาธิปไตย สิทธิเสรีภาพ ความเสมอภาค ความเป็นธรรมในสังคม สตรีนิยม มนุษยนิยม และสังคมนิยม แต่ในอีกด้านหนึ่งคุณกุหลาบเห็นคุณค่าของภูมิปัญญาดั้งเดิม โดยเฉพาะพุทธศาสนาและสมาธิภาวนา แม้จะหัวก้าวหน้า (หรือ radical) กว่านักคิดนักเขียนส่วนใหญ่ในรุ่นเดียวกัน แต่พร้อมกันนั้นคุณกุหลาบก็มีรากหยั่งลึกในภูมิปัญญาดั้งเดิมอย่างที่คนในแวดวงเดียวกันยากจะเข้าถึงได้

กล่าวกันว่า คุณกุหลาบเป็นทั้งมากซิสต์และเป็นพุทธในเวลาเดียวกัน ข้อนี้คนทั่วไปอาจเข้าใจได้ยาก แต่ที่จริงการบรรจบพบกันของแนวคิดใหม่และแนวคิดเก่าในตัวคนเดียวกันนั้น จะว่าไปมิใช่ของใหม่ ย้อนหลังไปสมัยรัชกาลที่ ๔ ปัญญาชนชั้นนำสมัยนั้นก็สามารถเชื่อมวิทยาศาสตร์ให้เข้ากับพุทธศาสนาได้ คือถือพุทธและนิยมวิทยาศาสตร์ในเวลาเดียวกัน แม้ชนชั้นนำของไทยจะยอมรับว่า จักรวาลวิทยาแบบไตรภูมินั้นหามีไม่ โลกเป็นเพียงดาวพระเคราะห์กลม ๆ ดวงหนึ่งที่อยู่กลางอาวกาศ แต่ความรู้เช่นนี้ไม่ได้ทำให้ชนชั้นนำเสื่อมศรัทธาในพุทธศาสนา ทั้งนี้ก็เพราะท่านเหล่านั้นถือว่าพุทธศาสนาเป็นเรื่องของจิตใจ ส่วนวิทยาศาสตร์เป็นเรื่องของโลกทางกายภาพ เพราะฉะนั้นจึงไม่ขัดกัน การตีกรอบของพุทธศาสนาให้จำกัดวงอยู่แต่ในเรื่องของจิตใจ นับว่าเป็นของใหม่ เพราะพุทธศาสนาในความเชื่อของคนสมัยก่อนนั้นแยกไม่ออกจากมิติอื่น ๆ ของชีวิตและโลก ไม่ว่า จักรวาล การเมืองการปกครอง หรือการแพทย์ กล่าวอีกนัยหนึ่ง “ธรรม”กับ “โลก” ไม่ได้แยกขาดชัดเจนอย่างนั้น

การตีกรอบพุทธศาสนาให้เป็นเรื่องของจิตใจ มีอิทธิพลมาถึงปัญญาชนรุ่นคุณกุหลาบ คุณกุหลาบจึงสมาทานพุทธศาสนาไปพร้อม ๆ กับลัทธิมากซิสม์ได้ไม่ยาก เพราะถือว่าลัทธิมากซิสม์นั้นเป็นเรื่องของสังคม จึงไม่ขัดแย้งกับพุทธศาสนาซึ่งเป็นเรื่องของจิตใจ อย่างไรก็ตามพุทธศาสนาตามความเข้าใจดังกล่าวเป็นพุทธศาสนาแบบใหม่ที่ผ่านการ “ปฏิรูป”ในสมัยรัชกาลที่ ๔ มาแล้ว เป็นพุทธศาสนาที่ถูกทำให้สอดคล้องกลมกลืนได้กับวิทยาศาสตร์ พุทธศาสนาแบบนี้แม้จะเป็นที่ยอมรับของชนชั้นนำไทยได้ (ผิดกับชนชั้นนำในประเทศเพื่อนบ้านซึ่งหากยอมรับวิทยาศาสตร์ก็ต้องปฏิเสธพุทธศาสนา เนื่องจากพุทธศาสนายังไม่ถูกปฏิรูป) แต่ก็หมายความว่า ต้องลดความสำคัญของนิพพาน โลกุตตรธรรม ขณะเดียวกันมิติด้านสังคมก็พลอยถูกหลงลืมไปด้วย

พุทธศาสนานั้นมีมิติทางสังคมด้วย มิได้มีแต่เรื่องของจิตใจหรือการประพฤติปฏิบัติระดับบุคคลหรือระหว่างบุคคลเท่านั้น มีหลักธรรมมากมายที่พูดถึงการจัดสรรสภาพแวดล้อมทางสังคมเพื่อให้เอื้อต่อชีวิตที่ดีงาม นอกจากนั้นยังมีหลักธรรมเป็นอันมากที่สามารถนำมาเป็นหลักการหรือประยุกต์สำหรับกิจการทางสังคมได้ ดังที่มีนักคิดหลายท่านได้พัฒนาแนวคิดทางด้านเศรษฐศาสตร์ นิติศาสตร์ และการศึกษาแนวพุทธขึ้นมา รวมไปถึงโลกทัศน์แบบพุทธ ซึ่งมิได้จำกัดเฉพาะการทำความเข้าใจจิตใจเท่านั้น หากรวมไปถึงการทำความเข้าใจโลกและสังคมจากทัศนะแบบพุทธ

พุทธศาสนากับลัทธิมากซิสม์ มีความขัดแย้งกันในทางปรัชญาพื้นฐานอย่างไร เป็นเรื่องที่อภิปรายกันได้มาก แต่ก็น่าคิดว่าหากพุทธศาสนาที่คุณกุหลาบรู้จักนั้นเป็นพุทธศาสนาที่มีมิติทางสังคมและสามารถพัฒนาให้เกิดโลกทัศน์แบบพุทธดังที่ได้มีการรื้อฟื้นหรือริเริ่มในปัจจุบัน คุณกุหลาบอาจไม่จำต้องเข้าหาลัทธิมากซิสม์เพื่อเป็นคำตอบสำหรับการเปลี่ยนแปลงทางสังคมก็ได้

ถึงอย่างไรก็ตามสิ่งสำคัญสูงสุดของคุณกุหลาบที่ยังมีคุณค่าอย่างยิ่งในยุคปัจจุบัน ก็คือความเป็นมนุษย์ที่ถึงพร้อมในทางคุณธรรม บทบาทของคุณกุหลาบในฐานะนักเขียน นักหนังสือพิมพ์ และนักเคลื่อนไหวนั้น มีตำแหน่งแห่งหนที่มั่นคงแล้วในประวัติศาสตร์ของชาติไทยอันจะมองข้ามไปไม่ได้ แต่สิ่งที่จะยังจะมีอิทธิพลและเป็นแรงบันดาลใจให้แก่ผู้คนทั้งในปัจจุบันและอนาคตก็คือ ความอุทิศตนเพื่อสิ่งดีงาม ความเด็ดเดี่ยวกล้าหาญ ความซื่อสัตย์สุจริต ความเสียสละและใช้สติปัญญาอย่างดีที่สุดเพื่อส่วนรวม รวมไปถึงการขัดเกลาตนเองควบคู่ไปกับการเปลี่ยนแปลงสังคม ชีวิตที่งดงามด้วยคุณธรรมและการสร้างสรรค์นี้แหละที่ทำให้โลกงดงามและน่าอยู่ เป็นชีวิตที่ทรงคุณค่าและเป็นแบบอย่างแก่เราทุกคน

คุณกุหลาบ เกิดมาเพื่อเป็นศรีของโลก การได้เกิดมาร่วมสมัยและได้รู้จักกับคุณกุหลาบ นับเป็นลาภอันประเสริฐ แต่ที่ประเสริฐกว่านั้นก็คือการได้นำคุณธรรมของท่านมาเป็นแบบอย่างในการดำเนินชีวิต เพราะนั่นคือศรีหรือศิริมงคลสำหรับชีวิตทีเดียว